उन्हाळ्यात सतत करंट का लागतो? एकदम साधं वाटणाऱ्या या झटक्यामागे लपलंय अफाट विज्ञान!
उन्हाळ्याच्या दिवसांत अनेक लोक एक विचित्र अनुभव घेतात – काही वस्तूंना हात लावताच अचानक झटका लागतो! धातूचा दरवाजा, गाडीचं हँडल, लिफ्टचं बटन किंवा एखादी व्यक्ती — कुणालाही हात लावताच अंगावर काटा येईल असा सौम्य करंट जाणवतो. काही वेळा हा अनुभव इतका वारंवार होतो की मनात प्रश्न उभा राहतो – “हे खरंच करंट आहे का? आणि हे उन्हाळ्यात जास्त का होतं?”
चला, आज आपण या झटक्यांचं मूळ शोधूया आणि समजून घेऊया की या मागे नक्की कोणता विज्ञानाचा खेळ आहे.
⚡ हे खरंच इलेक्ट्रिक करंट आहे का?
नाही! सामान्यपणे जेव्हा तुम्हाला हलकासा झटका जाणवतो, तो काही विजेचा करंट नसतो. तो असतो स्टॅटिक इलेक्ट्रिसिटी (Static Electricity) चा परिणाम.
याला मराठीत म्हणतात “स्थिर विद्युत”. ही अशी उर्जा आहे जी शरीरावर साठते आणि योग्य संधी मिळताच discharge होते – म्हणजेच दुसऱ्या वस्तूकडे झपाट्याने जाते आणि तेव्हा तुम्हाला ‘शॉक’ जाणवतो.
🔬 स्थिर विद्युत (Static Electricity) म्हणजे काय?
जेव्हा दोन वस्तू एकमेकांवर घासल्या जातात (उदा. तुमचे कपडे आणि शरीर), तेव्हा त्या वस्तूंमध्ये इलेक्ट्रॉन्सची देवाणघेवाण होते. यामुळे एक वस्तू ऋण (negative) चार्ज होते आणि दुसरी धन (positive).
तुमच्या शरीरावर जेव्हा एकाच प्रकारचा चार्ज साठतो (मुख्यतः ऋण), तेव्हा तो बाहेर पडण्यासाठी संधी शोधतो. आणि त्या क्षणी जर तुम्ही धातूला किंवा दुसऱ्या व्यक्तीला स्पर्श केला, तर हा चार्ज झपाट्याने discharge होतो — आणि आपल्याला हलकासा झटका बसतो.
☀️ उन्हाळ्यातच का जास्त जाणवतो हा करंट?
ही फार इंटरेस्टिंग गोष्ट आहे. उन्हाळ्यात हवा कोरडी आणि उष्ण असते. कोरडी हवा विद्युत प्रवाहाची अडथळा ठरते, त्यामुळे शरीरावर जमा होणारा चार्ज सहज discharge होत नाही. यामुळे तो जास्त वेळ टिकतो आणि अधिक तीव्रतेने बाहेर पडतो.
पावसाळ्यात किंवा दमट हवामानात मात्र हवा थोडीशी आर्द्र असते (ह्युमिडिटी), जी चार्जला सहज discharge होऊ देते. म्हणूनच पावसात किंवा थंड हवामानात हे शॉक कमी जाणवतात.
👚 कोणत्या वस्तूंमुळे स्टॅटिक चार्ज जास्त तयार होतो?
-
पॉलिस्टर, नायलॉनसारखे सिंथेटिक कपडे
-
रेझिन किंवा प्लास्टिकच्या खुर्च्या
-
फुटाळ्यांवर चालणं (विशेषतः ऑफिस कार्पेट)
-
गाड्यांचे सीट कव्हर (जास्त करून कारमध्ये)
-
बालांची खेळणी, प्लास्टिकच्या वस्तू, केसांमध्ये घासणारे कॉम्ब
🤝 दुसऱ्या व्यक्तीला स्पर्श केल्यावर सुद्धा का लागतो करंट?
तुमच्या शरीरावर चार्ज साठलेला असतो, आणि दुसऱ्या व्यक्तीचा शरीराचा चार्ज तुलनेने वेगळा असतो. त्यामुळे तुमच्या शरीरातील विद्युतभार त्या व्यक्तीकडे वाहतो, आणि त्यावेळी तुमच्याही आणि त्यांच्या शरीरात सौम्य शॉक जाणवतो.
🛡️ स्टॅटिक करंटपासून वाचायचे उपाय:
-
सूती कपडे वापरा: नैसर्गिक कापड स्टॅटिक तयार करत नाही.
-
शूजचे सोल अँटी-स्टॅटिक असावेत.
-
ओलसर कपड्यांनी वस्तूंना साफ करा.
-
अभ्यासक्रम, ऑफिसमध्ये ह्युमिडिफायर वापरा.
-
स्पर्श करण्याआधी भिंतीला हात लावा — चार्ज discharge होतो.
-
गाडी चालवताना सीटला grounding स्ट्रिप लावू शकता.
🧠 रोचक माहिती:
-
काही लोकांच्या शरीराची त्वचा अधिक वीज साठवू शकते, म्हणून त्यांना वारंवार करंट लागतो.
-
काही लोकांच्या केसांमध्ये खूप स्टॅटिक तयार होतो — म्हणून त्यांचे केस “उडताना” दिसतात.
-
काही कंपन्यांमध्ये स्टॅटिक पासून बचावासाठी अँटी-स्टॅटिक कपडे दिले जातात!
🔚 निष्कर्ष:
आपण रोजचा अनुभव समजून घेतला, पण त्यामागचं विज्ञान इतकं मजेदार आणि उपयोगी आहे हे माहिती होतं का? उन्हाळ्यात हात लावताच जो “करंट” लागतो, तो कुठल्याही इलेक्ट्रिक वायरचा नसून आपल्या शरीरानेच तयार केलेला असतो. तो आपल्या हालचालींनी, कपड्यांनी आणि हवामानाने तयार होतो!